Antropologia Mazowsza Północnego

Badania d-ra Wł. Olechnowicza [Zb. Wiad. Do antropologii krajowej t.XVIII s.31] wykazały, dla pewnych okolic naszego kraju, zjawisko odwrotne do twierdzenia, że w Europie, w warstwie uprzywilejowanej szlachty występują długogłowi blondyni. Mianowicie, w gub. lubelskiej i w powiecie szczuczyńskim obfitość krótkich czaszek jest większą u szlachty, niż u włościan, a odpowiednio do większej długogłowości i barwa błękitna oczu zdarza się częściej w stanie włościańskim. Wzrost przeciętnie 172,0 cm. Nadto, wśród włościan rzadziej dają się spostrzegać mieszane barwy oka, co świadczy o mniejszym zmieszaniu żywiołów antropologicznych. Z pomiarów d-ra L. Rutkowskiego w powiecie płońskim wynika, że „szlachta różni się w ogóle od chłopów większą krótkogłowością”, że „kobiety i u szlachty i u chłopów okazują mniejszy procent długogłowych (mianowicie przeciętnie Wsk. czaszki u mężczyzn włościan wynosi 81.74, u szlachty 82.62). Wśród szlachty polskiej na Ukrainie, według badań d-ra J. Talko-Hryncewicza (Szlachta Ukraińska – Studium Antropologiczne), typ krótkogłowy występuje jednakowo często jak u szlachty lubelskiej i ludu ukraińskiego, a częściej niż u szlachty i włościan łomżyńskich i lubelskich. Wzrost u 53% szlachty - wysoki. [L.Krzywicki, Systematyczny kurs antropologii, Rasy psychiczne, s.233]

Czy plemiona zamieszkujące Mazowsze w okresie powstania państwa Polskiego przetrwały do czasów współczesnych?

Przedstawione tu średnie typów kraniologicznych pozwalają nam, opierając się na pracach L Rutkowskiego i wynikach badań prof. Czekanowskiego oraz jego współpracowników i uczniów, odtworzyć typy antropologiczne ludności Mazowsza Płockiego w X—XII w.

Typ (ε - epsilon) występujący tu w ilości 11 % jest to skrajny długogłowiec, o średniej wysokości głowy, mający najszersze czoło, o stosunkowo wąskiej twarzy, średnich oczodołach i średniej szerokości nosie. Typ ten spotyka się i obecnie na Mazowszu. L. Rutkowski podaje o tym typie w swej cennej pracy „Ludność podłużnogłowa pow. Płońskiego” (Mat. Antr.-Arch. A.Um. 1913), co następuje: „Pomiędzy 100 podłużnogłowymi wskaźnik gł. czaszki 3 razy zaobserwowaliśmy jako równy 68... czyżby względnie znaczna ilość tak niskiego wskaźnika (68) wskazywała na ślad jakiegoś dawnego bardzo długogłowego plemienia, które weszło kiedyś w skład naszego narodu, czy też jest to wynik tylko jakiegoś wypadku, nie umiem tu na to odpowiedzieć, zwrócę tylko uwagę na tę okoliczność, że wśród wykopanych przeze mnie z cmentarzysk rzędowych 29 czaszek poza 3,5% o wskaźniku 64 i 66, zanotowałem po 6,6% czaszek o wskaźniku 67, 68, 69 i 70... O kwestii tej będzie można coś pewniejszego powiedzieć chyba wtenczas, kiedy czaszek z dawnych cmentarzysk będziemy liczyli nie dziesiątki, lecz setki lub tysiące”. Przytoczony ustęp świadczy, że L. Rutkowski trafnie wyczuwał istnienie na Mazowszu typu (ε) — skrajnego długogłowca. Sądząc z obserwacji L. Rutkowskiego typ ten trzeba zaliczyć do ciemnych, ze względu na ciemne lub szatynowe włosy i często płową skórę. Wzrost tego typu raczej średni lub niski. Według prof. Czekanowskiego ten element rasowy (ε) wraz z morfologicznie mu bliskim typem nordycznym (a - alfa) stanowią dawną autochtoniczną ludność Europy. Skrajny długogłowiec europejski (ε) panował w okresie oryniackim, przeważał zdaje się w okresie madleńskim. W późniejszych czasach typ ten, zwany też rasą lessową, wykazuje wielką ekspansję. W końcowym okresie neolitu nawiązuje się on do kultury ceramiki sznurowej. Ekspansja typu (ε) odbywała się według dra Stojanowskiego z południowego zachodu.

Typ (a - alfa), nazywany także typem nordycznym, stanowi 15% prawie ogólnej ilości czaszek płońskich X—XII w. Nasza literatura antropologiczna nie rozporządzała dotąd serią z tak liczną ilością typu nordycznego. Typ (a) według naszych średnich jest to długogłowiec wysokolicy, wąskonosy, o wysokich oczodołach, o średniej wysokości czaszce i szerokim czole. Temu typowi kraniologicznemu odpowiada wysoki, długogłowy z tendencją do pośredniogłowego blondyn, o niebieskich oczach, długiej twarzy i wąskim nosie. Ten składnik autochtoniczny najdawniejszej ludności Europy wiąże się, według prof. Czekanowskiego, z ekspansją indoeuropejską przynajmniej w jej ostatnich fazach.

Trzeci składnik rasowy ludności Mazowsza Płockiego — typ (β - beta) występuje najliczniej, bo wśród czaszek płońskich stanowi 50%. Według naszych średnich typ ten jest także długogłowcem, różniący się od innych typów bardziej szeroką twarzą, niskimi oczodołami, szerokim nosem, stosunkowo niską czaszką i mniej szerokim czołem. Odpowiednikiem tego typu kraniologicznego jest niskorosły pośredniogłowiec, o szatynowych włosach, piwnych oczach i szerokim zadartym nosie. Ten element rasowy jest przedstawicielem „rasy wschodniej” Denikera, oznaczany przez prof. Czekanowskiego mianem typu presłowiańskiego (β). Zgodnie z wynikami tego ostatniego badacza i d-ra Stojanowskiego typ ten stanowi i stanowił dawniej podkład ludności polskiej tworząc jej bardzo pewną przymieszkę ilościową, ale poza Polską i Rosją można go na pewno stwierdzić i w krajach zachodniej a zwłaszcza południowej Europy.

Czwartym składnikiem rasowym ludności Mazowsza Płockiego jest typ (ρ - ro). Ten typ kraniologiczny stwierdzony został wśród czaszek płońskich w ilości 15%. Według naszych średnich przedstawia się on jako pośredniogłowiec, szerokonosy, o czaszce średniej wysokości, dość wysokiej twarzy (bo tylko (a) ma węższą twarz), dość szerokim czole (bo tylko (ε) ma szersze czoło), o średniej wysokości oczodołach. W naszej serii typ ten przedstawia się mniej czysto. Znamionuje go duże zbliżenie prawie do wszystkich stwierdzonych typów, szczególnie do czaszek typu (ε) i (a) następnie do typu (β) oraz (γ - gamma). Świadczyłoby to, że infiltracja typu (ρ) oznaczanego przez prof. Czekanowskiego nazwą śródziemnomorskiego, nastąpiła na Mazowszu Płockim bardzo dawno, albo że ten typ wydzielony przy pomocy diagnozy różniczkowej jest typem wtórnym. Sprawa może być wyświetlona tylko przez specjalne studium, poświęcone zagadnieniu dotyczącemu typów pierwotnych i wtórnych. W każdym razie odpowiednikiem tego składnika kraniologicznego będzie typ mniej lub więcej ciemny, niewysoki, o dość szerokiej twarzy i szerokim nosie.

Następny typ (γ - gamma) stanowi 7,4% wśród czaszek płońskich. Zasługuje na uwagę fakt występowania tego składnika rasowego na Mazowszu w tak stosunkowo nielicznej ilości w X—XII w., wobec znacznego występowania tego typu obecnie, np. w Zbikowie wśród czaszek współczesnych stwierdzono go w ilości 30,4%. Według naszych średnich typ (γ) przedstawia się jako krótkogłowiec, średniowysokogłowy, o średnim nosie, wyróżniający się od innych naszych typów w szczególności stosunkowo najwęższym czołem i najwyższymi oczodołami. Odpowiednikiem tego typu kraniologicznego jest typ antropologiczny, nazywany przez prof. Czekanowskiego subnordycznym, który przedstawia się w postaci wysokich, krótkogłowych blondynów, o średnio długiej twarzy, o średnio szerokim nosie, oraz zielonkawych oczach.

Jedna czaszka w naszej serii reprezentuje wyodrębniony przez Mydlarskiego przy badaniach ludności p. pilzneńskiego typ laponoidalny (λ - lambda). Odpowiednikiem jego jest ciemno pigmentowany, niskorosły krótkogłowiec, o szerokiej twarzy i szerokim nosie.

Podsumowanie

Posiłkując się metodą diagnozy różniczkowej poznaliśmy dokładnie antropologiczny skład ludności Mazowsza Płockiego przed tysiacem lat. Potwierdziliśmy wyraźnie to, co L. Rutkowski zauważył wśród współczesnej ludności, a mianowicie, „że prawdziwi długogłowcy nie stanowią u nas jednolitego typu (1913, 9)”. Przekonaliśmy się, że struktura antropologiczna była skomplikowana już w zaraniu dziejów i że składała się z 6 elementów rasowych. Stanowiła ona rezultat wielu migracji, nawarstwień i infiltracji, klęsk i epidemii. A przecież Mazowsze Płockie przetrwało setki wojen i nawał. Dość wspomnieć wojny napoleońskie, rządy pruskie z intensywną kolonizacją niemiecką, wojny za Sasa, „Potop” szwedzki, wojny i walki z Krzyżakami, Prusakami, Jadźwingami, Pomorzanami oraz z Litwą i Rusią. Przemarsze wojsk i ucieczki ludności cywilnej odbywały się głównie szlakami, które wytknęły warunki przyrodniczo-geograficzne. Mazowsze Płockie, jak świadczą dokumenty i życie, posiada kilka takich szlaków odwiecznych. Odwieczny szlak śląski stanowił odgałęzienie wielkiego szlaku bursztynowego. (…) Jeszcze przed 40—50 laty jeżdżono z Płocka corocznie z wyrobami futrzanymi tą drogą przez Wrocław na jarmarki lipskie. Podróż w obie strony trwała dwa tygodnie. Szlakiem śląsko-mazowieckim kroczyły na Mazowsze Płockie kultura łużycka oraz typ (ε). Drugi szlak odwieczny — Wisła i Bug. Nim wkraczają na Mazowsze z północy i zachodu elementy nordyczne (a) i odbywają ekspansję na południowy wschód. Tą też drogą dopływają na Mazowsze Płockie elementy rasowe z południowego wschodu, a mianowicie typ śródziemnomorski (ρ). Następny wielki szlak — droga mazowiecko - litewska, idąca przez Pułtusk, Białystok, Grodno do Wilna. Tym szlakiem odbywały się ruchy elementów rasowych (β) oraz (γ - gamma). Dzisiaj typ gamma stanowi procentowo największy odsetek wśród szlachty. Tą drogą wpadali na Mazowsze Jadźwingowie, wkraczali wielokrotnie Litwini. Tym szlakiem odbyła się wielka ekspansja Mazurów na Podlasie i Litwę. Tą drogą wkroczyła na Mazowsze Płockie armia rosyjska w r. 1831 i armia bolszewicka w r. 1920, oraz tą drogą uciekała ludność kresowa przed nawałą bolszewicką. Poza tymi szlakami znamy na Mazowszu Płockim kilka mniejszych, prowadzących na północ. Tym szlakiem przenikał na Mazowsze element nordyczny (a). [w: A. Maciesza, Typy antropologiczne ludności wczesnohistorycznego Mazowsza Płockiego s.33-37]

Tyle oto dała nam analiza antropologiczna czaszek płońskich. Czy ludność odpowiadająca powyższemu opisowi żyje nadal w powiecie płońskim? W podsumowaniu jest dowód. W wyniku różnych zawirowań dziejowych na Mazowszu Północnym opisany typ długogłowca został wyparty przez osadników, krótkogłowych (należących głównie do warstwy szlachty rolniczej).

Współcześnie na obszarze Mazowsza Północnego i Zachodniego przeważa typ Neo-Denubian ok. 37% (krótkogłowy) oraz podtyp wschodniobałtycki (wg Czekanowskiego – subnordic, CI >80) ok. 5%, kolejny typ halsztycko-nordycki (nordic - krótkogłowy) należący do grupy nordyckiej, a na wschodnim Mazowszu u zamieszkałej tam ludności autochtonicznej występują cechy typu uralskiego ok. 5% ludności Polski.

Co ciekawe szlachta ukraińska według badań d-ra J. Talko-Hryncewicza [Szlachta Ukraińska – Studium Antropologiczne], wyróżnia się, szczególnie w płci męskiej, jako liczniej zbadanej (kobiety mało czym się wyróżniają od mężczyzn) następującymi cechami:

Wzrost mają podobny (171 cm), co i szlachta lubelska (174 cm), lecz wyższy niż szlachta łomżyńska (165 cm) i lud ukraiński. Kiedy u szlachty ukraińskiej i lubelskiej największa jest ilość osób wzrostu wysokiego i często miernego, to u szlachty łomżyńskiej i u ludu ukraińskiego pospolicie zdarza się wzrost mierny, u szlachty łomżyńskiej i ludu ukraińskiego częściej niski, niż wysoki.
Proporcjonalnością budowy ciała nie wyróżniają się od innych.
Skórę mają jasną jak i inni a jaśniejsza od szlachty łomżyńskiej.
Włosami bardziej jasnymi jak i lud ukraiński wyróżniają się od szlachty lubelskiej, a szczególnie od łomżyńskiej.
Oczy jasne występują mniej stale niż u włościan i szlachty łomżyńskiej.
W barwach połączonych występuje pospolicie typ mieszany jak i u ludu ukraińskiego, typ ciemny rzadziej się spotyka, w mieszanym wybitniej występuje pierwiastek jasny.
Pod względem kraniologicznym są krótkogłowi jak i inni; typ ten występuje jednakowo często, jak u szlachty lubelskiej i ludu ukraińskiego a stałej, niż u szlachty i włościan łomżyńskich i lubelskich; typ długogłowy występuje o dwa razy rzadziej niż włościan lubelskich i łomżyńskich, u drobnej zaś szlachty łomżyńskiej rozproszył się w bardziej licznym typie pośredniogłowym. Podobna innej szlachcie posiada większe rozmiary czaszki niż włościanie; najbardziej jednak znaczne rozmiary z włościan posiada lud ukraiński i jest pod tym względem bardziej zbliżony do swej szlachty.
Twarze mają przeważnie podłużne jak inni, oprócz szlachty lubelskiej, u której twarze okrągłe.
W połączonych barwach ciała z kształtami czaszki i twarzy najpospoliciej występuje typ mieszany z przeważającym w nim pierwiastkiem jasnym, lub czysty jasny o czaszce krótkogłowej i twarzy wydłużonej.
Nos pospolicie prosty stałej występuje niż u innych, przy częściej pojawiającym się garbatym i wielkim, które szlachtę wyróżniają od włościan.

Dane więc przytoczone stwierdzają pokrewieństwo cech antropologicznych pomiędzy szlachta ukraińską i lubelską, a ludem ukraińskim, od którego wyróżnia się głównie wyższym wzrostem i większymi rozmiarami czaszki. Cechy te same znalazł Dr. Olechncwicz pomiędzy szlachtą a włościanami guberni lubelskiej i łomżyńskiej.

Zestawienie cech antropologicznych szlachty łomżyńskiej i włościan
(np. badań antropologicznych prof. Czekanowskiego, Stojanowskiego i Rutkowskiego w 1 poł. 20w.):