Komisarz - był kontrolerem i kasjerem całego klucza dóbr złożonego z kilku lub kilkunastu wiosek i folwarków;
Ekonom - rządca na jednym folwarku, a jeżeli folwark był duży to miał do pomocy podstarościca;
Podstarości - który w k. XIXw. miał takie samo znaczenie jak ekonom;
Włodarz - najniższy z urzędników oficjalistów zwany też gumiennym lub karbowym - zaufany pracownik dziedzica, nadzorujący  robotników w polu i podczas innych robót na gumnach;

Wszyscy wymienieni najczęściej dziedziczyli swoje stanowisko, ponieważ "dziedzic nie chciał mieć nowych ludzi, których umiejętności i lojalności nie znał"!

Pracownicy mieszkali w czworakach, czyli osobnych pomieszczeniach zbudowanych przy folwarku.
Dziedzic miał prawo zwolnic każdego pracownika, zwykle około 1 stycznia.
Robotnicy najemni praktycznie nie posiadali żadnych praw, byli uzależnieni od 'pożyczek' z dworu, odrabiali je w naturze, zapłatę otrzymywali w produktach, żadko gotówką.
"Zbędni produkcyjnie" przedstawiciele wsi mazowieckiej od końca lat 70-tych XIXw. emigrowali najczęściej do Warszawy. Emigracja nasiliła się pod k. XIXw. i kończyła się docelowo emigracją 'za ocean'.

Systuacja gospodarcza w I poł. XIXw.

Cechą charakterystyczna wsi lokowanych na prawie polskim (typowe osadnictwo dla całego Mazowsza – z nielicznymi tylko wyjątkami) było użytkowanie ziemi na zasadzie tzw. obyczaju kmieccego, polegającego najczęściej na dzierżawie dziedzicznej. Poddanych uważano nie za właścicieli, lecz tylko użytkowników ziemi, która uprawiali. Osadnika mógł pan usunąć bez odszkodowania lub zamienić mu jeden kawałek gruntu na drugi. Chłopi wsi na prawie polskim nie mogli uzyskać za pieniądze tzw. Prawa Zakupnego, które począwszy od XV w. otrzymywali włościanie w osadach na prawie niemieckim.  Osadników na prawie niemieckim nie można było łatwo wyrugować, ponieważ trzeba było od nich najpierw wykupić „lepsze prawo”. Zamożniejsi kmiecie ze wsi na prawie niemieckim dzięki posiadanym zasobom majątkowym mogli niejednokrotnie uwolnić się od stanu poddańczego przez wykupienie pełnych praw własności ziemi, co z kolei pozwalało im przejść do stanu szlacheckiego. Chłopi na Mazowszu nie dysponowali ziemią dowolnie, a tym samym nie przekazywali jej dzieciom. Wyposażenie w ziemię leżało w gestii dworu.

Po powstaniu 1831r. Królestwo Polskie otrzymało organizację rosyjską, język rosyjski stał się drugim oficjalnym językiem urzędowym, województwa zmieniono na grubernie, zaś w roku 1841 zniesiono Radę Stanu. Jej kompetencje przejęły administracje w Petersburgu.
W ramach represji po powstaniowych ustanowiono barierę celną na granicy z Rosją. Chodziło o to, aby podkopać rozwój polskiego gospodarstwa: na wyroby przemysłowe sprowadzane z Królestwa Polskiego wprowadzono 16% taryfę celną, zaś na wyroby sprowadzane z Rosji do Królestwa Polskiego 3%. Wobec takiej polityki gospodarczej część przemysłowców przeniosła się poza granice Królestwa do okręgu białostockiego (przemysł włókienniczy). Jednocześnie tańsze zboże rosyjskie zaczęło stanowić poważną konkurencję dla rodzimej gospodarki rolnej. Wobec czego właściciele majątków ziemskich zaczęli przechodzić na hodowlę, rugując chłopów z dotychczas użytkowanej ziemi. Przyczyniła się do tego również fala głodu w 1844r. Dopiero administracja carska powstrzymała te praktyki zakazując rugów w stosunku do chłopów posiadających więcej niż 3 morgi gruntu. Był w tym również ukryty podtekst polityczny: chłopi zaczęli postrzegać w carskiej administracji siłę chroniącą ich przed dziedzicami.
Najbrutalniejszej polityce był poddany właśnie zabór rosyjski, gdzie prowadzono celową politykę antypolską wymierzoną głównie w szlachtę i duchowieństwo, w polską kulturę. Jednym z przejawów walki z polskością było zniesienie unii brzeskiej i przymusowe wcielenie grekokatolików do cerkwii prawosławnej, likwidacja wielu zakonów katolickich, a także ograniczenie kontaktów kościoła polskiego z Rzymem. Szczególnie ostrą i brutalną politykę prowadzono na ziemiach zabranych (na wschód od Bugu).

W latach 1815 (powstanie Królestwa Polskiego) – 1871 następowało szybkie zwiększenie ludności:
W 1815 – 3 mln, 1825 – 4 mln, 1850 – 4,8 mln, 1871 – 6,1 mln, a ludność np. Warszawy także uległa podwojeniu z 131 tys w 1816 do 266 tys. w roku 1870. Wynikało to w głównej mierze ze zjawiska osadnictwa – ucieczki z państw zaborczych ludności polskiej jak i także z emigracji ludności wiejskiej do miast.

Chłopów uwłaszczył dopiero ukaz carski z 19.02.1864, który nadał im tytuł własności zupełnej ziemi oraz znosił powinności. Prawo własności gruntów otrzymali wszyscy włościanie posiadający:

A/ osady indywidualne, będące w ich posiadaniu (nie mogły być dzielone na części mniejsze niż 6 morgów miary nowopolskiej)- otrzymywali je  z wpisem do tzw. Tabel Likwidacyjnych, w których umieszczano pierwszego właściciela

B/ osady gromadzkie, budynki urzędów, szkółki itp., nie mogły być jednakże oddawane w zastaw, ani alienowane oddzielnie od gruntu

C/ grunty użytkowane wspólnie przez włościan, bez udziału w tym użytkowania dziedzica np. pastwiska.

Chłopi zachowali prawo do służebności i użytków tzw. Serwitutów leśnych i pastwiskowych, które z wolna zamieniano na grunta, a całkowita ich likwidacja skończyła się w latach dwudziestych XX w.

Pojawiły się nowe normy prawne, które warunkowały obrót ziemią i ich podział w tym zakładanie hipotek, zasady dziedziczenia ziemi i spłat rodzinnych, możliwość przekazywania ziemi państwu i następcy w zamian za renty i emerytury.

POWRÓT