ETYMOLOGIA NAZWISK

      Badając etymologię własnego nazwiska, trzeba pamiętać, że nie wszystkie współczesne miana są rdzennie polskie. Na dzisiejszym obszarze naszego kraju występują nazwiska z całej dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów, a także liczne nazwiska z innych, nawet odległych, krajów. Jest to efektem migracji w różnych kierunkach, często spowodowanych burzliwą historią Polski. Pośrednio po nazwisku można poznać, z jakiej części kraju pochodzi dana familia.

Niegdyś nazwiska każdego regionu przyjmowały charakterystyczne końcówki. Tak na przykład przyrostki -ak, -yk były typowe dla Wielkopolski. W Małopolsce i w centrum (m.in. Kujawy) dodawano sufiksy -ek, -ik (np. Janas - Janasik itd.). Na Mazowszu cechą charakterystyczną jest tak zwane mazurzenie - zjawisko fonetyczne, które przypomina nieco seplenienie. Stąd w tych regionach nazwiska zawierające w przyrostku litery -s-, -c- (zamiast -sz-, -cz-). Z kolei na Pomorzu Zachodnim liczne miana zawierają przyrostek -owski, związana z pochodzeniem z miejscowości o nazwach zakończonych na -ów, -owa, -owo, -owice (Darłowo - Darłowski; Człuchów - Człuchowski; Polanów - Polanowski; Pobierowo - Pobierowski).

Rzeczpospolita Obojga Narodów jako państwo niejednolite narodowościowo była zamieszkana m.in. przez Litwinów, Ukraińców, Białorusinów, Żydów, Niemców. Pozostawili oni po sobie ślad w postaci mniej lub bardziej obco brzmiących nazwisk. I tak nazwiska pochodzące z terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego to te zakończone na -wicz, bardzo pospolite (Mickiewicz, Sienkiewicz - od Sienko [Symeon], Kozakiewicz, Borysewicz, Mackiewicz itd.). Z kolei z terenów Ukrainy pochodzą nazwiska zakończone na -enko, -eńko (Lubaszenko, Kieruczenko). Ze ściany wschodniej wywodzą się również nazwiska z przyrostkami: -ko (Klimuszko, Kościuszko - od Kostia [Konstantyn], Nalewajko, Moniuszko - od litewskiego imienia Moniwid), -uk (Kondratiuk, Martyniuk, Maleńczuk), -iszyn/-yszyn (Senyszyn, Hałyszyn).

Do 1850 roku nazwiska były często i mocno modyfikowane nawet w obrębie danej rodziny. Modyfikacje polegały na zmianach pisowni oraz poprzez przyrostki. Można uznać, że proces rozwijania nazwisk zakończył się po 1850 roku.

Przyrostek -ski może być uznany za dowód na szlacheckie pochodzenie gdy dotyczy nazwiska uformowanego ponad 200 lat temu (koniec XVIIIw.). Nazwiska uformowane od XIX wieku posiadające przyrostki -ski i -cki nie mają ze szlachectwem nic wspólnego poza próbą podniesienia statusu społecznego osoby dodającej sobie do nazwiska "szlachecką" końcówkę. W XVIII i XIX wieku nastąpił prawdziwy „wysyp” nazwisk tego typu, oczywiście brak końcówki -ski czy -cki o niczym nie świadczy. Niekiedy, dla odróżnienia od szlacheckiego, podobnie brzmiącego nazwiska dodawano -eń(-ski), co wskazywać miało na pochodzenie chłopskie... (np.Tekleński, Zieleński, Skibieński, Kamieński itd.)

Ciekawe były, stosowane w XVIII i XIX w., zakończenia nazwisk niewiast - panien i mężatek, które dodatkowo podlegały pewnym regionalnym modyfikacjom. Oto kilka przykładów:

• Torbusionka vel Torbusianka (od rodowego -Torbus)
• Kapuścinszczonka (od Kapuścińska)
• Stulonka (od Stuła)
• Janasionka (od Janas)
• Skałeczonka (od Skałecka)

oraz ich modyfikacji w przypadku niewiast zamężnych lub wdów:

• Szczęsnioczka (od Szczęsna)
• Stulina (od Stuła)
• Torbusina vel Torbusina (od Torbus)
• Kowalowa, Kowalina vel Kowalicha (od Kowal).

Problemy z nazwiskami patronimicznymi...

W wielu parafiach mazowieckich w warstwie 'laboriosus' występowały nazwiska żeńskie odimienne np. Józwa, Józwówna, Matusówna, Piotrówna, Jakubówna, Marcinówna, Pawłówna, Wojtkówna itp.

Nie są to nazwiska (w warstwie szlacheckiej w okresie średniowiecza, dodanie takiej końcówki podkreślało jakoby niewinność panny?), lecz odimienne formy patronimiczne, pochodzące od imienia, jakie nosił ojciec małżonki. Najczęściej tego typu nazwiska pojawiały się, gdy nazwisko małżonki nie było pewne tzn. kobieta np. nie pamiętała szczegółów dotyczących swojego urodzenia (ksiądz nie mógł zweryfikować nazwiska w księgach SC). Najpewniej w takich przypadkach było przyjąć imię ojca, dodając końcówkę -ówna, utworzyć nazwisko. W konkretnych przypadkach utworzono:

• Józwówna Barbara córka Józefa Grochowskiego i Marianny ur. 1796r. w Szyszkach;
• Matusówna Jadwiga córka Mateusza Marciniaka i Marianny ur. 1788 w Szyszkach;
• Pawłówna Elżbieta córka Pawła NN ur. ok.1760r. w Winnicy;

Bardzo rzadko, tak utworzone nazwisko, stawało się prawnym nazwiskiem potomków np. w przypadku, gdy wdowa po Antonim Matusiaku - Marianna c. Józefa urodziła dziecko. W akcie zapisano, Barbara c. Marianny Józwy, wdowy.

W świetle klasyfikacji Bubaka wymienione formy nazwisk utworzone zostały z formy 'P' "czyja jest". W myśl koncepcji Bubaka nazwiska chłopskie powstały od 'odpowiedzi na następujące pytania' i są formą pozalingwistyczną:

"Jaki jest?", "Czyj jest?", "Skąd jest", "Co robi?", "Jak określano go potocznie?"

W XXw. całkowicie zanikł zwyczaj używania nazwisk w formie żeńskiej, charakteryzującej się końcówką -ówna. Przyrostek ten zanikł, pozostała tylko końcówka -a wynikająca z odmiany nazwiska.

[w: J.Bubak, Proces kształtowania się polskiego nazwiska mieszczańskiego i chłopskiego, Kraków 1986]

Nazwisko Jankowski (odm. Jańkowski, Jankoski, ?Jąkowski al. Jonkowski)

Jest kilka hipotez pochodzenia nazwiska Jankowski. Jedna z nich zakłada, że nazwisko utworzono z przyrostkiem –ski od popularnej nazwy miejscowej typu Jankowo (Jańkowo al. Janikowo), Janków, Jankowice (zob. „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego”, t. III s. 406-412, t. XV 1 s. 634-635). Nazwisko można uznać także za utworzone przyrostkiem –owski od zdrobnienia Janek, a to od Jan, to zaś wywodzi się z języka hebrajskiego i pierwotnie znaczyło ‘Jahwe jest łaskawy’. Taki przypadek odnotowuje już „Słownik staropolskich nazw osobowych” (t. II s. 421). Były też przypadki utworzenia nazwiska z przezwiska - zawołania (dicto), które się spopularyzowało na tyle, że zaczęto używać go jako nazwiska (np. Ostaszewski dicto 'Janasik', w niektórych późniejszych aktach pisany tylko Janasik bez nazwiska Ostaszewski).

Oto przykład listy nazwisk pochodzących od imienia Jan (wszystkie można spotkać w Polsce): Jana, Jano, Janu, Jany, Jań, Jania, Janio, Jani, Janich, Janach, Janoch, Janocha, Januch, Janiuch, Janesz (1789), Janasz (1764), Janiesz, Janisz, Janosz, Janosza, Janusz, Janusza, Jansz, Jansza, Janszo, Janus, Janos, Janas (od 1594r.), Jansa, Janos, Janak, Janek (1280), Jank, Janka, Janko (1241), Janku, Jankuła (1460), Janik (1560), Janiak, Janiek, Janiuk, Janyk, Janacz, Jancz, Jancza, Janczo, Janczy, Jancy, Janc, Janca, Janiec, Janec, Janowiec, Janica, Janic, Janicz (1600), Janowicz (1534), Janiowicz, Janewicz, Janowski (1420), Janeta, Janot, Janota, Janta, Jańta, Janyst, Janel, Janiel, Janul, Janna, Janda (1700), Jando, Jandy, Jandzio, Janega, Janiga, Janyga, Janer, Janir, Janier, Janor, Janur, Janura, Janewa, Janów, Janiów, Janeba. Oczywiście możliwe jest łączenie wielu różnych końcówek w jednym wyrazie, co wydatnie zwiększa możliwość tworzenia nazwisk (Jankowski /od 1300r. - Jankowice radomskie; 1348r. - Janków gnieźnieński/, Janakowski /1700/, Janerka, Janeczek, Janasik - to tylko niektóre przykłady). Nazwiska pochodzące od imion to zwykle tzw. patronimiki, czyli nazwy utworzone od imienia ojca (z gr. pater - ojciec + onyma - imię). Liczne przyrostki oznaczają potomka kogoś o imieniu zawartym w rdzeniu danego miana.

W okolicach Łomży znajduje się wieś Jankowo (par. Nowogród). W zapisach metrykalnych często zapisana jako Jańkowo - stąd też Jańkowscy al. Janikowscy. W połowie XIXw. już na ogół zapisywani jako Jankowscy.

Rozmieszczenie rodzin Jankowskich wg. "Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych", wydany przez Kazimierza Rymuta: